YGS Biyoloji - Canlıların Ortak Özellikleri

Merhaba arkadaşlar,
Bu yıl ister istemez ygs-lys öğrencisi oldum. E malum ders çalışmak lazım. Fakat bilgisayar başında çok vakit geçiriyorum e bari kendime hayırlı bi' şey yapayım belki başkaları da faydalanır diyerekten çalıştıklarımı bloga yazayım dedim. Aslında bir nevi anlatırcasına yazacağım. Yani kendi kafama göre takılıp, azıcık öğretmenlik taslayacağım. Neyse hadi çalılmaya başlayalıım!

#9sınıfbiyoloji #canlılarınortaközellikleri

Şu an elimde bu konuyla ilgili dört farklı kaynak var.

#meb9.sınıfbiyoloji 
#zaferyayınlarıbiyolojisorubankası 
#coşku9.sınıfbiyoloji 
#okulöğretmenimintutturduğunotlar

Canlıların ortak özellikleri, isminden konusunu gayet rahat anlayabileceğiniz hatta çocuğunu tahmin edebileceğiniz 11 adet özelliktir.  Lakin meb'in kitabı bunu 9 olarak almış ama o da belli yerlerde iki başlığı birleştirdiği için öyle olmuş yoksa o da 11 sayılır.

Özelliklere geçmeden önce canlıyı, yaşamsal faaliyet gösteren varlıklar olarak tanımlayalım. Zaten bildiğimiz bu bilgi belki bi işimize yarar.

Şimdi kafanda bi tane kadın bi tane de adam hayal et. Ettin di mi? Çok güzel. Şimdi bunlar aşık oluyolar ve çocuk yapıyolar. E noldu? Ürediler. Nesilin devamına katkı sağladırlar. İki tane hücre birleşti zigot oluşturdu, bebek oldu. E sonra bu bebek büyüyüp gelişecek. Büyürken mamasını yiyecek, beslenecek. Koşup oynacak, hareket edecek, nefes nefese kalacak. Metabozlizmasını çalıştıracak. Arada durup soluklanacak. Soluyacak. Sonra ilk okula başlayacak bizimki. Sınıfta bi arkadaşıyla tartışacak. Çocuğun biri vuracak bizimkine o da durur mu? Etkiye tepki verecek. Uyarıya karşılık verecek bi de bizimki vuracak. E çocuk bu tuvaleti gelecek tuvaletini yapacak kimi zaman altına kaçıracak, kimi zaman terleyecek. Boşaltım şart sonuçta. Sonra ergen olacak bizimki. Modaya göre giyinme çalışacak falan. Çevreye adapte olacak. Arkadaşlarıyla birlikte ne dolaplar döndürecekler. Organize olacaklar.

Tamam baya saçma oldu ama hikayeleştirince daha kalıcı oluyor. Sonuçta,

1) Hücresel yapıda olma
2) Beslenme
3) Solunum
4) Metabolizma
5)Büyüme ve gelişme
6) Hareket etme
7) Boşaltım
8)Üreme ve çoğalma
9)Uyarılma (Etkiye tepki)
10)Organizasyon
11)Adaptasyon

Şimdi bunları biraz daha detaylıca inceleyeceğiz. Çünkü meb amca öyle yapmış.

Hücresel yapıda olma ne demek? Hücresel yapıda olma demek amk. Başka ne demek olacak. Her canlı hücresel yapıdadır işte. Hücre nedir biliyonuz mu? Bilseniz okumazsınız bence. O yüzden ben yazıyorum. Hücre canlının yapı ve işlev bakımından temel birimidir. Canlıları bir hücreliler ve çok hücreliler olarak ikiye ayırabiliriz. Ama sonuçta tüm canlılar hücrelerden meydana geliyo. Bir hücreliler amip, öglena vs. Çok hücrelilere örnek sen varsın, ben varım işte. Bu arada çok hücreliler hücrelerin organizasyonla bir araya gelmeleri sonucu oluşmuştur. Hücreler arası işbirliği. Bunu organizasyonda inceliycez zaten. Geçiyorum o yüzden.

Beslenme ikinci ortak özelliğimiz. Benim çok sevdiğim bi' özellik. Zaten açım. Çikolata var yanımda uygulamalı anlatım yapıp, bir yandan da onu yiyeceğim. Ehem... Az önce canlıları bir hücreli ve çok hücreliler diye ayırdık ya e haliyle beslenmeleri farklı olacak bunların. Amibin gidipte lahmacun, mantı yiyecek hali yok. Amip kardeşimiz napıyor? Ortamda besin görünce yalancı ayak çıkarıyo. Besinin olduğu kısmı sarıp sarmalayıp kendi içine alıyor. İyi ki elimiz ayağımız var. Haa bu arada öglena* teyzemizin kamçısı var bilirsiniz. Hareket organı hani. Spermde de olandan. Heh onun bi kısmında klorofil var anacım. Onun sayesinde fotosentez yapıp kendi besinini kendi üretebiliyo bu teyzemiz. Aferin ona di mi? Bu kendi besinini kendi üreten canlıya biz ototrof canlı diyoruz. Oto zaten kendi demek ya. Hani otobiyografi falan. trof ne demek bilmiyorum. Merak ettiğim de söylenemez hani. He bi' de bizim gibi, amip gibi klorofilsiz canlılar var. Bunlarda besinlerini dışardan hazır alıyo. Annen hazırlıyo önüne koyuyo sen de yiyosun tabi. Hazırcı senii. Tüketici. Sana ne diyoruz biliyo musun? Heterotrof. 

Canlılar niye beslenir biliyo musun canım benim? Enerji ihtiyaçlarını karşılamaları lazım çünnkü. Hücre yapısına katılacak maddeleri almaları çünkü. Hücrelerin oluşması ve hücrelerin içerisinde yaşamsal olayların düzenlenmesi lazım çünkü. Bu yüzden yiyoz hep. Çünkü lazım. Gerekli yani. Benim o çikolatayı bitirmem şart. Hücrem yaşamsal faaliyetini gerçekleştiremez yoksa. Allah korusun.

Solunum bir diğer özelliğimiz. Şimdi bitanem biz niye yemek yiyoduk enerji alabilmek için. Amma velakin biz enerjimi besinlerin kendisinden değil, içerilerinde depo edilen kimyasal bağ enerjisinden alıyoruz. Bu enerjiyi açığa çıkartmak için ne yapmamız gerekiyo? Hadi ama o kadar zor değil. Çok kolay. Aaa? Buldun di mi? Evet canım, evet solunum. Peki bu solunum kaça ayrılıyor biliyor musuuun? Tabii ki biliyosun o kadarını. 2'ye ayrılıyo anacım. Oksijenli (O2) ve oksiyensiz solunum. Zaten ilk okulda da gösteriyolar bunları. Oksijensiz solunum seninde anladığın üzre oksijen olmadan yapılıyor. Bira mayası falan yapıyo bunu. Hücrede oksijen kullanılmadan besinlerdeki kimyasal bağ enerjisinin ortaya çıkarılmasına oksijensiz solunum denir. Bir hücrelerin birazıyla çok hücrelilerin tamamı oksijenli solunum yapar. 

Oksijenli Solunum > Oksijensiz Solunum

Oksijenli solunum daha kârlı. Hep ondan yapın. Bu arada solunum ile elde edilen enerji yeni hücrelerin yapımında, madde sentezinde, hareket etmede, zararlı atık maddelerin uzaklaştırılmasında kullanılabilirmiş meb amca öyle diyo.

Ayy bu arada. İnsanda çizgili kas hücreleri oksijensiz solunum yapabiliyor. Neyse meb amca burada o konuya değinmemiş. 10. sınıfta solunum diye detaylıca incelenen bir konu var orada fazlasıyla anlatıyor zaten bunları.

Bak bu arada sana bi' şey daha söyleyeyim mi? Solunum bir yıkım olayıdır. Fotosentez nedir yapım olayıdır. Peki biyolojide yapımla yıkımı toplarsan nolur biliyor musuuunn?

Metabolizma. Yapım + Yıkım = Metabolizma. Bu yapımla yıkımın kaç farklı adı var biliyo musun? Bir sürü amk. Ne işe yarıycaksa. Ben onları da yazıcam buraya bekle iki saniye.

Yapım = Anabolizma = Asimilasyon = Özümleme = Sentez
Yıkım = Katabolizma = Disimilasyon = Yadımlama = Yıkım

Şimdi anabolizma ile katabolizmayı tanımlayalım. Haliyle diğerlerini de tanımlamış oluyoruz.

Anabolizma: Küçük moleküllü maddelerin bir araya gelerek büyük molekküllü maddeleri oluşturması.
Katabolizma: Büyük moleküllü maddelerin küçük moleküllü maddelere yıkılması.

Büyüme ve Gelişme En başta canlıları tek hücreli ve çok hücreli diye ayırdık ya hani. Hah işte o burada da devreye giriyor. Çok hücrelilerin büyümesiyle tek hücrelilerin büyümesi bir değil. Tamam tamam dalga geçmeyin o kadarını herkes biliyor.

Tek hücrelilerde büyüme: hücre kütlesinin artışıyla olur.
Çok hücrelilerde büyüme: hücre kütlesinin artışı ve doku hücrelerinin bölünmesiyle olur.

Zigottan ergin birey olunşuncaya dek geçen süreye gelişim denir.

Hücre Büyümesi + Hücre Farklılaşması = Gelişme

Hareket bütün canlılar hareket ediyo. Bu başlık bunu anlatıyo. Paremesyum, öglena sil kamçı gibi yapılarla, amipte sitoplazma içeriği yer değiştiriyo(yalancı ayaklar). Öglena teyzemizin resmi fan sayfasından tipini, şeklini şemalini inceleyebilirsiniz arkadaşlar. Buyurun. Çok hücreli canlıların nasıl hareket ettiklerini söylememe gerek yok sanırım. Yürüyoz mu la yoksa? Balıklarında yüzgeçleri var kesin onlarda yüzüyo. Enee kuşlar da uçuyoo. Vay anasını canlılar alemi olarak ne hareketliyiz bee.

Boşaltım çişini yapıyosan, terliyosan al sana en ala boşaltım işte daha ne? Metabolizma atıklarının hücrelerden uzaklaştırılmasına boşaltım denirmiş meb amca öyle diyo. Tek hücreliler hücre atıklarını hücre zarından dışarı atıyo. Biz çok hücrelilerinki sindirim, solunum ve boşaltım sistemleri sayesinde gerçekleşiyor.

Üreme ve Çoğalma Canlılar soylarını devam ettirebilmek için ürerler. Aslında başka amaçlar doğrultusunda da yapıyolar sonuç aynı yere varıyo ama meb amca ne dediyse o. Meb amca soylarını devam ettirebilmek diyosa soy devamlılığı içindir. Üreme ikiye ayrılıyor canım benim. Eşeyli yani eşli olaaan. Ve eşeysiz yani eşsiz olan. Tek başına çoğalıyo. Olmaz öyle. Ama olmuş işte. Eşeysiz üreme nasıl oluyo mitozla oluyo. Bakteri var bi tane. Duruyo öyle. Gelişiyo falan kütlesi artıyo işte. Çekirdek artık yetersiz gelmeye başlıyo. Emir veriyo hücreye ikiye ayrılcaz ama hiç bi değişiklik olmayacak genetiğimiz aynı kalacak diyo. Mitozla bölünüyo ortadan ikiye yani. Çok sıkıcı. Öyle üreme mi olur allasen? Bu başlıktan çıkaracağımız sonuç: tüm canlılar ürüyo. 

Çevresel Uyarılara Tepki ya işte butün canlılar etkiye tepki veriyo. E canlısın haliyle ver mümkünce. Öyle kalas gibi durcak halin yok. Biri sana yapıtırınca sende ona yapıştırıyosun. Veyahut öglena ışığa gidiyo. Niye? Çünkü gitmezse aç kalacak. Öyle keyfine değil yani. Fotosentez yapıp besin üretebilmek için. Paremesyum napıyo peki? Su soğuksa uzaklaşıyo, ılıksa yaklaşıyo. Demek ki soğuğu sevmiyo. Hayır sevse nolur? Bi tane hücresi var, bı sıkımlık canı var zaten. Bırak öglenayı. Bi' de küstüm otu bitkisi varmış kanka. Napıyo yapraklarına dokununca nazlanıp, yapraklarını kapatıyo. Hayır demek ki dokunulmasını sevmiyo arkadaşım niye dokunuuyosun? Dokunma. 

Neyse efenim geldik mi diğer özelliğe?

Organizasyon bir nevi iş birliği yani. Sen adım atmayı düşünüyosun. Beynin bunu elektiriksel bi' mesaj halinde sinir sisteminden bacak kaslarına yolluyo. E haliyle bacağın ileri gidiyo. Omurilik ne? Sinir sistemi elemanı. Zedelenince niye felç oluyosun? İşte bu yüzden. Elektiriksel mesaj bacağa gitmiyo. Bilgisayarının kablosunun ezilmesi gibi. Tamir edilmezse çalışmaz. E kablo kopmuşsa yenisini alırsın omuriliğinde yenisini satın alamayınca Allah korusun adam felç kalıyo. İşte bir hücrenin organizasyonu da buna benzer. Onun beyni çekirdeği. Koful abi depo ne alemde? diye soruyo çekirdek. Koful boş diyosa eğer hücre zarına mesaj yolluyo kardeş suya ihtiyaç var dışardan su al içeri biraz diyo. Zar içeri su alıyo. Endoplazmik retikulum suyu gerekli yere iletiyo. Hep birlikte imece usulü çalışıyolar işte bunun adı da organizasyon oluyo. Uzattıkça uzattım amk fark ettim. Kesiyorum burada.

Bu konuda şu sıralama önemli:

Organizma > Sistem > Organ > Doku > Hücre > Organel > Molekül

Molekül atomların birleşik hali. Moleküller birleşip organelleri oluşturuyor. Organel ne? Hücrenin organı gibi işte. Organeller hücreyi. Hücreler dokuyu. Dokular organı. Organlar sistemi. Sistemlerde canlıyı yani organizmayı oluşturuyo bitanem. Bunun olayı bu yani. Yılanın hikâyesi gibi bi zincirleme oldu. 

Yılan hikâyesi diyince hatırladın di mi memoliyi? Çocukken çok izlerdim ben onu. Şimdi sorsan konusunu tam hatırlamıyorum. Bi polis var bi kadını kurtarıyo. Bi de üst katlarında bi Belgin ablaları vardı. Neyse konuyu dağıtmayayııım.

Adaptasyon meb amca buna kitapta pek değinmemiş amme velakin zamanında bizim hoca değinmiş. Şunu yazdırmış:

"Canlıların yaşama ve üreme şansını artırmak için kalıtsal özellikleriyle bulundukları ortama uyum sağlamalarıdır."

Zafer yayınları şöyle demiş:

"Canlının belirli bir çevrede yaşama ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklerdir. Uygunsa canlı yaşar değilse ölür."

Coşku bu konuda sessiz kalmayı tercih etmiş.

Bir de şöyle bir ekleme yapacağım hayatım,

Nükleik asitlere sahip olma.
Mutasyona uğrama.

Zafer yayını büyüme ve gelime özelliğini almayıp bunları eklemiş.

Nükleik asit dediği DNA RNA işte. Yani Deoksiribo Nükleik Asit ile Ribo Nükleik Asit. Şu an açılımları bana çok garip geldi acaba yanlış mı yazdım? Birleşik yazılıyormuş. Deoksiribonükleik Asit, Ribonükleik Asit olarak.
Tüm hücrelerde DNA ile RNA bulunur. E canlıların tamamı da hücresel yapıya sahip dolayısıyla bu da ortak bir özellik ama hücresel yapı özelliğinin alt başlığı ya da bir maddesi olarak da incelenebilir kanımca. DNA kalıtsal bilgi taşır. Onu da bu devirde bilmeyen yoktur. Belki hülülülooğğ diyen teyze bilmiyordur. 

Mutasyona uğrama başlığına yaptığı tek açıklama genlerde meydana gelen değişikliklerdir demiş zafer yayınları. Hadi canım? Yemin et! İnanmam. Genlerde meydana gelen değişikliklermiş. Onu biraz açsaydın ya amca.

Şimdilik bu konu bu kadar. Belki bir kaç ekleme yaparım ilerde.